A. YÊU CẦU
1. HS nắm được tư tưởng cơ bản mà tác giả gửi gắm qua những hình tượng của thiên truyện- sự lựa chọn con đường đi của dân tộc trong cuộc đấu tranh chống lại sự tàn ác của kẻ thù.
2. Thấy được tính sử thi của tác phẩm, qua chủ đề, hình tượng, hệ thống nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu,…
3. Nhận thức được ý nghĩa, giá trị của tác phẩm trong hoàn cảnh cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước cũng như trong thời đại ngày nay.
B. KIẾN THỨC CẦN NẮM VỮNG
1. Nguyễn Trung Thành (hay Nguyên Ngọc) tên thật là Nguyễn Văn Báu, sinh năm 1932, quê Quảng Nam, thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp làm phóng viên báo Văn nghệ quân đội và chủ yếu hoạt động ở Tây Nguyên.
Sau một thời gian tập kết ra Bắc, năm 1962, Nguyễn Trung Thành trở về chiến trường miền Nam, lảm Chủ tịch Chi hội Văn nghệ giải phóng miền Trung Trung Bộ và phụ trách Tạp chí Văn nghệ quân giải phóng của quân khu V. Từ sau 1975, ông đã có nhiều hoạt động tích cực thúc đẩy công cuộc đổi mới văn học và năm 2001 đã được Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
Nguyễn Trung Thành sáng tác chủ yếu ở lĩnh vực tiểu thuyết và truyện kí. Nỗi bật là các tiểu thuyết Đất nước đứng lên (1954), Đất Quảng (1971-1974) và các tập truyện – kí Mạch nước ngầm (1960), Rẻo cao (1961), Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc (1969)…
Sáng tác của Nguyễn Trung Thành mang đậm tính sử thi và cảm hứng lãng mạn, thường đề cập đến những vấn đề trọng đại của vận mệnh dân tộc và nhân dân, xây dựng những tính cách nhân vật anh hùng. Cái Hùng là quan niệm thẩm mĩ chi phối toàn bộ sự nghiệp sáng tác của Nguyên Ngọc- Nguyễn Trung Thành.
2.Vào mùa hè năm 1965, đế quốc Mĩ đổ quân ào ạt vào miền Nam, phong trào chống Mĩ cứu nước trở nên sục sôi, Nguyễn Trung Thành đã cho ra đời tác phẩm Rừng xà nu, đăng lần đầu trên tạp chí Văn nghệ giải phóng miền Trung Trung Bộ (số 2-1965) và được đưa vào tập truyện kí Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc.
Trong truyện, tác giả đã khắc hoạ sinh động hình tượng cây xà nu vừa là một hình ảnh tiêu biểu của thiên nhiên Tây Nguyên hào hùng, vừa là một biểu tượng nghệ thuật giàu ý nghĩa.
Hình tượng cây xà nu là biểu tượng cho các thế hệ con người kế tiếp nhau nhanh chóng trưởng thành trong khói lửa chiến tranh; xà nu còn tượng trưng cho sức sống mãnh liệt không một kẻ thù nào đè nén nổi của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, là biểu tượng về con người Tây Nguyên đang khao khát tự do, đang vươn theo ánh sáng cách mạng.
Trong truyện, tác giả đã xây dựng thành công hình tượng một tập thể nhản dân anh hùng bao gồm nhiều thế hệ. Tiêu biểu cho thế hệ người già Tây Nguyên là hình tượng nhân vật cụ Mết. Cụ Mết là hình tượng tượng trưng cho lịch sử, cho truyền thống của dân làng Xô Man- của Tây Nguyên, là chiếc cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, là pho sử sống của làng.
Tiêu biểu cho thế hệ thanh niên đầy trẻ tráng của Tây Nguyên đó là nhân vật Tnú. Nhân vật Tnú được nhà văn thể hiện trên một quá trình phát triển- từ nhỏ đến khi trở thành một chiến sĩ quân giải phóng dũng cảm. Quá trình này có ý nghĩa tiêu biểu cho một thế hệ con người Tây Nguyên trưởng thành trong thời ki lịch sử hùng tráng. Nhân vật Tnú mang những vẻ đẹp tính cách nổi bật của con người Tây Nguyên: gan góc, táo bạo, dũng cảm, trung thực; có lòng căm thù giặc mãnh liệt và có tính cách quyết liệt, mạnh mẽ.
Tiêu biểu cho lớp măng non tràn đầy sức sống là nhân vật bé Heng. Nhân vật Heng tiêu biểu cho lớp măng non đang nhanh chóng trường thảnh tiếp nối thế hệ cha anh đánh giặc cứu nước. Hình ảnh chú bé “mang một khẩu súng trường Mát” đã toát lên ý nghĩa: cuộc kháng chiến của chúng ta là cuộc kháng chiến của toàn dân và trong cuộc chiến đấu ấy, nhân dân Tây Nguyên, nhân dân Việt Nam đang ngày một lớn mạnh, trường thành hơn…
Các nhân vật trong Rừng xà nu đều sáng ngời phẩm chất của người anh hùng, mang lí tưởng sống cao đẹp, căm thù giặc sâu sắc, thuỷ chung son sắt với Đảng, với cách mạng; kiên cường bất khuất trước kẻ thù, chiến đấu anh dũng để bảo vệ buôn làng; tâm hồn đầy nghĩa tình nhân ái, tình yêu thương con người, tình yêu quê hương đất nước…
Rừng X‘à nu khẳng định quá trình trưởng thành về nhận thức cách mạng của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Tác phẩm có hình thức kể chuyện độc đáo với cách tạo không khí truyện rất Tây Nguyên, đậm màu sắc sử thi.
C. HƯỚNG DẪN HỌC BÀI
1- Cảm nhận của anh (chị) về ý nghĩa nhan đề tác phẩm.
a- Nhà văn có thể đặt tên cho tác phẩm của mình, chẳng hạn: Làng Xô Man, Tnú, Những con người bất khuất…
Đặt tên cho tác phẩm là Rừng xà nu, tác giả muốn sáng tạo một hình tượng mang tính sử thi nói về người Tây Nguyên kiên cường bất khuất. Bởi rừng xà nu rất gần gũi với người Tây Nguyên và có nhiều chi tiết giống với con người Tây Nguyên nên nó có thể đại diện cho đồng bào Tây Nguyên, cũng như gợi ra chất Tây Nguyên.
b- Hình tượng rừng xà nu dưới tầm đại bác.
+ Mở đầu tác phẩm, nhà văn tập trung giới thiệu về rừng xả nu, một rừng xà nu cụ thể được xác định rõ: “nằm trong tầm đại bác của đồn giặc”, “hầu hết đạn đại bác đều rơi vào đồi xà nu cạnh con nước lớn”.
Nguyễn Trung Thành đã phát hiện ra: “cả rừng xà nu hàng vạn cây không cây nào là không bị thương”. Tác giả đã chứng kiến nỗi đau của xà nu: “Có những cây bị chặt đứt ngang nửa thân mình đổ ảo ào như một trận bão”. “Có những cây con vừa lớn ngang tầm ngực người bị đạn đại bác chặt đứt làm đôi. Ở những cây đó, nhựa còn trong, chất dầu còn loãng, vết thương không lành được cứ loét mãi ra, năm mười hôm sau thì cây chết”.
Nhưng tác giả đã phát hiện được sức sống mãnh liệt của cây xà nu: “trong rừng ít có loại cây sinh sôi nảy nở khỏe như vậy”.
Xà nu không những tự biết bảo vệ mình mà còn bảo vệ sự sống, bảo vệ làng Xô Man: “Cứ thế hai ba năm nay, rừng xà nu ưỡn tấm ngực lớn ra che chở cho làng”.
Khi miêu tả rừng xà nu, cây xà nu, nhà văn đã sử dụng biện pháp ẩn dụ nhân hóa như một phép tu từ chủ đạo. ông luôn lấy nỗi đau và vẻ đẹp của con người làm chuẩn mực để nói về xà nu khiến xà nu trở thành một ẩn dụ cho con người, một biểu tượng của con người Tây Nguyên bất khuất, kiên cường.
Các thế hệ con người làng Xô Man cũng tương ứng với các thế hệ cây xà nu. Cụ Mết có bộ ngực “căng như một cây xà nu lớn”, tay “sần sùi như vỏ cây xà nu”- Cụ Mết chính là cây xà nu cổ thụ hội tụ tất cả sức mạnh của rừng xà nu. Tnú cường tráng như một cây xà nu được tôi luyện trong đau thương đã trường thành mả không đại bác nào giết nổi. Dít trưởng thành trong thử thách với bản lĩnh và nghị lực phi thường cũng giống như xà nu phóng lên rất nhanh tiếp lấy ánh mặt trời. Cậu bé Heng là mầm xà nu đang được các thế hệ xà nu trao cho những tố chất cần thiết để sẵn sàng thay thế trong cuộc chiến cam go còn có thể phải kéo dài “năm năm, mười năm hoặc lâu hơn nữa”.
c- Hình ảnh đồi xà nu, rừng xà nu “trông ra xa đến ngút tầm mắt”, “nối tiếp tới chân trời” lặp đi lặp lại trong truyện gợi ra cảnh rừng xà nu hùng tráng, kiêu dũng và bất diệt, gợi ra sự bất diệt, kiêu dũng và hùng tráng của con người Tây Nguyên nói riêng và con người Việt Nam nói chung trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước vĩ đại. ấn tượng đọng lại trong kí ức người đọc mãi mãi chính là cái bát ngát của cánh rừng xà nu kiêu dũng đó. Đó là chất sử thi, chất anh hùng ca về tinh thần quật khởi của đồng bào Tây Nguyên.
2. Tác giả vẫn coi “Rừng xà nu là truyện của một đời và được kể trong một đêm”. Hãy cho biết:
a- Người anh hùng được kể trong đêm ấy có những phẩm chất đáng quý nào? So với A Phủ {Vợ chồng A Phủ), Núp (Đất nước đứng lên), nhân vật Tnú có gì mới?
b- Vì sao trong câu chuyện bi tráng về cuộc đời Tnú, cụ Mết 4 lần nhắc tới ý: “Tnú không cứu được vợ con” để rồi ghi tạc vào tâm trí người nghe câu nói: “Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo”.
c- Câu chuyện của Tnú và dân làng Xô Man nói lên chân lí lớn nào của dân tộc ta trong thời đại bấy giờ? Vì sao cụ Mết muốn chân lí đó phải được nhớ, được ghi để truyền cho con cháu?
d- Các hình tượng cụ Mất, Dít, Heng có đóng góp gì cho việc khắc họa nhân vật chính, làm nổi bật tư tưởng cơ bản của tác phẩm?
Gợi ý:
a. Phẩm chất, tính cách của người anh hùng Tnú:
– Gan góc, táo bạo, dũng cảm, trung thực (khi còn nhỏ cùng Mai vào rừng tiếp tế cho anh Quyết).
– Lòng trung thành với cách mạng được bộc lộ qua thử thách (bị giặc bắt, tra tấn, lưng Tnú ngang dọc vết dao chém của kẻ thù nhưng anh vẫn gan góc, trung thành).
– Số phận đau thương: không cứu được vợ con, bản thân bị bắt, bị tra tấn (bị đốt 10 đầu ngón tay).
b. Quật khởi đứng dậy cầm vũ khí tiêu diệt bọn ác ôn.
– Câu chuyện bi tráng về cuộc đời Tnú. “Tnú không cứu được vợ con”- cụ Mết nhắc tới 4 lần để nhấn mạnh: khi chưa cầm vũ khí, Tnú chỉ có hai bàn tay không thì ngay cả những người thương yêu nhất Tnú cũng không cứu được. Câu nói của cụ Mết muốn khẳng định: chỉ có cầm vũ khí đứng lên mới là con đường sống duy nhất, mới bảo vệ được những gì thân yêu, thiêng liêng nhất. Chân lí cách mạng đi ra từ chính thực tế máu xương, tính mạng của dân tộc, của những người thương yêu nên chân lí ấy phải ghi tạc vào xương cốt, tâm khảm và truyền lại cho các thế hệ tiếp nối.
c. Câu chuyện Tnú với dân làng Xô Man nói lên chân lí lớn của thời đại: “Không có gì quý hơn độc lập, tự do”. Phải chống lại mọi kẻ thù xâm lược, kể cả khi phải cầm vũ khí và hi sinh tính mạng.
Khi chưa cầm vũ khí, làng Xô Man rất đau thương: bọn giặc đi lùng sục như hùm beo, tiếng cười “sằng sặc” của những thằng ác ôn, tiếng gậy sắt nện “hù hự” xuống thân người. Anh Xút bị treo cổ. Bà Nhan bị chặt đầu. Mẹ con Mai bị chết rất thảm. Tnú bị đốt 10 đầu ngón tay…
Cuộc sống ngột ngạt dồn nén đau thương, căm thù. Đêm Tnú bị đốt 10 đầu ngón tay, làng Xô Man đã nổi dậy. Rừng xà nu “ào ào rung động”, “xác mười tên giặc ngổn ngang”, tiếng cụ Mết như mệnh lệnh chiến đấu: “Thế là bắt đầu rồi, đốt lửa lên!”
Đó là sự nổi dậy đồng khởi làm rung chuyển núi rừng. Câu chuyện về cuộc đời một con người trở thành câu chuyện một thời, một nước. Như vậy, câu chuyện về cuộc đời Tnú đã mang ý nghĩa cuộc đời một dân tộc. Nhân vật sử thi của Nguyễn Trung Thành gánh trên vai sứ mệnh lịch sử to lớn.
d- Vai trò của các nhân vật: cụ Mết, Mai, Dít, Heng đối với việc làm nổi bật nhân vật trung tâm và chủ đề:
+ Cụ Mết, Mai, Dít, bé Heng là sự tiếp nối các thế hệ làm nổi bật tinh thần bất khuất của làng Xô Man nói riêng, của Tây Nguyên nói chung.
+ Cụ Mết “quắc thước như một cây xà nu lớn” là hiện thân cho truyền thống thiêng liêng, biểu tượng cho sức mạnh tập hợp để nổi dậy đồng khởi.
+ Mai, Dít là thế hệ hiện tại. Trong Dít có Mai của thời trước và có Dít của hôm nay. vẻ đẹp của Dít là vẻ đẹp của sự kiên định, vững vàng trong bão táp chiến tranh.
+ Bé Heng là thế hệ tiếp nối, kế tục cha anh để đưa cuộc chiến tới thắng lợi cuối cùng.
Dường như cuộc chiến khốc liệt này đòi hỏi mỗi người Việt Nam phải có sức trỗi dậy của một Phù Đổng Thiên Vương.
3. Hình ảnh cánh rừng xà nu và hình tượng nhân vật Tnú gắn kết hữu cơ với nhau như thế nào?
Gợi ý.
Trong truyện, hình ảnh cây xà nu, rừng xà nu, nhựa xà nu, khói xà nu… gắn kết hữu cơ với nhân vật Tnú và đồng bào Xô Man. Dụng ý của nhà văn muốn dùng xà nu làm biểu tượng cho tinh thần gan góc, dũng cảm, dạn dày, bất khuất, trung kiên… của nhân vật Tnú và dân làng Xô Man.
4. Cảm nhận về vẻ đẹp nghệ thuật của tác phẩm
Gợi ý:
Những vẻ đẹp của nghệ thuật tác phẩm:
+ Khuynh hướng sử thi thể hiện đậm nét ở tất cả các phương diện: đề tài, chủ đề, hình tượng, hệ thống nhân vật, giọng điệu,…
+ Cách thức trần thuật: kể theo hồi tưởng qua lời kể của cụ Mết (già làng), kể bên bếp lửa gợi nhớ lối kể ” khan” sử thi của các dân tộc Tây Nguyên, những bải “khan” được kể như những bài hát dài hát suốt đêm.
+ Cảm hứng lãng mạn: tính lãng mạn thể hiện ở cảm xúc của tác giả bộc lộ trong lời trần thuật, thể hiện ở việc đề cao vẻ đẹp của thiên nhiên và con người trong sự đối lập với sự tàn bạo của kẻ thù.
D. LUYỆN TẬP
1. HS tìm đọc trọn vẹn tác phẩm (Làm ở nhà).
2. Viết bài nêu suy nghĩ và cảm xúc về hình ảnh đôi bàn tay Tnú.
Gợi ý:
Bài viết có thể theo các ý chính sau:
– Hoàn cảnh nào dẫn đến việc Tnú bị đốt mười đầu ngón tay? (Tóm tắt câu chuyện).
– Suy nghĩ và cảm xúc của em đối với việc Tnú bị đốt mười đầu ngón tay?
+ Về tội ác của giặc (Thằng Dục và đồng bọn tra tấn con người theo lối trung cổ…).
+ Về tinh thần bất khuất của người anh hùng Tnú.
– Vì sao Tnú lại có phẩm chất anh hùng, bất khuất (nêu lí tưởng lớn của dân tộc trong kháng chiến chống Mĩ, thể hiện qua cách nói của các nhân vật trong truyện).
